Penicyliny. Pierwszym odkrytym antybiotykiem była penicylina, opisana w 1928 r. przez Aleksandra Fleminga, ale do lecznictwa wprowadzona dopiero w 1941 r. przez Chaina i Floreya.
Penicyliny naturalne otrzymuje się z pleśni Penicillium notatum i Penicillium chrysogenum i mianuje się w jednostkach międzynarodowych — 1 j.m. penicyliny zawiera 0,6 mg tego antybiotyku. Penicyliny naturalne działają głównie na bakterie Gram-dodatnie (gronkowce, paciorkowce, pneumokoki, meningokoki), mają więc wąski zakres działania przeciwbakteryjnego. Nie wywierają działania farmakologicznego na tkanki człowieka, są zatem nietoksyczne, z wyjątkiem tkanki nerwowej, którą drażnią, i osób uczulonych na penicylinę.
W miarę upływu lat stosowania penicylin naturalnych zwiększała się stopniowo liczba szczepów bakterii opornych na ich działanie oraz liczba osób uczulonych na penicylinę. Obecnie aż 80% szczepów gronkowców jest opornych na działanie tych penicylin.
Mechanizm powstawania oporności na antybiotyki. Najpierw następuje selekcja drobnoustrojów opornych wśród populacji o różnej wrażliwości, z kolei powstają oporne mutanty, później po rozpadzie komórki bakteryjnej niewrażliwej (np. wskutek fagocytozy) zachodzi transdukcja, czyli przekazywanie kwasu rybonukleinowego (RNA) pozachromosomalnego zawierającego czynnik oporności (np. enzym rozkładający antybiotyk) do komórki wrażliwej. Pozachromosomalny RNA zawierający czynnik oporności nazywa się plazmidem. Z kolei w procesie koniugacji następuje przekazanie plazmidu z jednej nieuszkodzonej komórki bakteryjnej do drugiej. Plazmidy mogą być też przekazywane z bakterii niechorobotwórczych do bakterii chorobotwórczych, z jednych gatunków drobnoustrojów do innych gatunków, czyli mówiąc obrazowo, jeden gatunek bakterii może „zakazić” plazmidem inny gatunek tych drobnoustrojów.
Oporność krzyżowa polega na tym, że drobnoustrój oporny na jeden antybiotyk staje się oporny na inne antybiotyki, zwłaszcza o podobnym mechanizmie działania przeciwbakteryjnego. Podstawowe zaś mechanizmy przeciwbakteryjnego działania polegają na:
- uszkadzaniu ściany bakteryjnej przez zaburzenie syntezy jej składników
- zaburzeniu syntezy białek w cytoplazmie bakterii.
Preparatami penicylin naturalnych są: penicylina krystaliczna (czas działania 4 — 6 godz.), penicylina prokainowa (czas działania 12 godz.), penicylina benzatynowa (czas działania 1-2 tyg.). Preparaty te mogą być podawane tylko w iniekcjach, podane doustnie rozkładają się w kwaśnym środowisku soku żołądkowego.
Penicyliny naturalne mogą być stosowane u ludzi nieuczulonych, zakażonych szczepami bakteryjnymi wrażliwymi na te penicyliny. W tych przypadkach są one często najbardziej skutecznymi lekami.
Penicyliny półsyntetyczne. Po stwierdzeniu, że ugrupowaniem chemicznym penicylin naturalnych, od którego zależy ich działanie bakteriobójcze, jest kwas 6-aminopenicylanowy, wyosobniono go w czystej postaci i przez dołączenie do niego różnych podstawników za pomocą syntezy uzyskano nowe związki o innych właściwościach, które nazwano penicylinami półsyntetycznymi. Wśród nich znajdują się leki, które można też podawać doustnie, niektóre z nich działają na szczepy bakteryjne uodpornione na działanie penicylin naturalnych, gdyż są niewrażliwe na działanie enzymu (beta-laktamazy – penicylinazy) wytwarzanego przez te bakterie, który rozkłada penicyliny. Inne wreszcie mają bardzo szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego, gdyż działają zarówno na bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne.
Penicyliny półsyntetyczne w przeciwieństwie do naturalnych nie są nietoksyczne i mogą spowodować uszkodzenie szpiku, nerek, a bardzo często wywołują reakcje alergiczne.
Cefalosporyny. Antybiotyki te są pochodnymi kwasu 7-aminocefalosporanowego, który przypomina swą budową kwas 6-aminopenicylanowy. W lecznictwie stosuje się kilkanaście cefalosporyn, różniących się drogą podania (jedne mogą być podawane wyłącznie dożylnie lub domięśniowo, inne także doustnie), siłą działania na bakterie oporne na penicyliny oraz działaniem toksycznym na nerki. Wszystkie mają szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego i wywierają działanie bakteriobójcze. Podobnie jak penicyliny półsyntetyczne, są stosowane w leczeniu zakażeń bakteryjnych różnych narządów oraz w zakażeniach rozsianych zwanych posocznicami. Rzadziej niż penicyliny półsyntetyczne wywołują reakcje alergiczne.
Streptomycyna i antybiotyki o podobnym do niej zastosowaniu. Streptomycynę odkrył w 1944 r. Waksman jako drugi antybiotyk, a zarazem pierwszy lek przeciwgruźliczy. Działa bakteriobójczo, ma szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego. Może uszkadzać nerwy obwodowe, zwłaszcza nerw słuchowy oraz nerki. Streptomycyna znalazła zastosowanie w leczeniu gruźlicy oraz zakażeń różnych narządów, zarówno bakteriami Gram-dodatnimi, jak i Gram-ujemnymi. Jest stosowana domięśniowo. Podana doustnie wchłania się zbyt słabo, aby spowodować działanie bakteriobójcze.
Oprócz streptomycyny uzyskano też kilka nowych aminoglikozydów o silniejszym od niej działaniu bakteriobójczym i nieco mniejszej toksyczności. Leki te są stosowane głównie w ciężkich rozsianych zakażeniach bakteriami Gram-ujemnymi.
Zasady leczenia gruźlicy. Ponieważ wiele prątków gruźlicy uodporniło się na działanie streptomycyny oraz innych leków przeciwgruźliczych, stosuje się obecnie leczenie skojarzone tej choroby za pomocą kilku, najczęściej trzech, równocześnie stosowanych leków.
Rozpoczynając leczenie wybiera się 3 leki I rzędu, które stosuje się przez okres 6 — 12 miesięcy. Jeśli wytworzy się oporność prątków na jeden z tych leków, zastępuje się go lekiem II rzędu. Kryterium podziału leków przeciwgruźliczych jest ich toksyczność. Leki II rzędu są bardziej toksyczne od leków I rzędu.
Tetracykliny. Jest to grupa antybiotyków o działaniu bakteriostatycznym. Zakres ich działania przeciwbakteryjnego jest bardzo szeroki. Działają również przeciwko riteksjom i dużym wirusom. Są stosowane w leczeniu duru plamistego, gorączki Q, gorączki Gór Skalistych, krztuśca, papuzicy, jaglicy, półpaśca. Najczęściej leczy się nimi zakażenia dróg oddechowych, moczowych, żółciowych, przewodu pokarmowego wywołanych zarówno przez bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne. Są również stosowane w leczeniu wąglika, dżumy, tularemii i brucelozy. W Polsce stosuje się głównie 5 najłatwiej dostępnych z tej grupy antybiotyków.
Tetracykliny mogą wywołać wiele działań niepożądanych; spośród tych działań najbardziej niebezpieczne są tzw. dysbakteriozy. Powstają one wskutek zniszczenia przez tetracykliny (mają bardzo szeroki zakres działania) normalnej, niepatogennej flory bakteryjnej. W tych warunkach łatwo może wystąpić zakażenie nowym zjadliwym szczepem bakteryjnym, prowadzące do ciężkiego zakażenia zwanego nadkażeniem.
Tetracykliny oprócz szerokiego podawania ogólnego są również stosowane zewnętrznie.
Antybiotyki makrolidowe. Są to leki o działaniu bakteriostatycznym w wąskim zakresie, mało toksyczne. Stosuje się je w zakażeniach różnych narządów spowodowanych bakteriami Gram-dodatnimi, także niewrażliwymi na działanie penicylin oraz u ludzi uczulonych na penicyliny. Spośród antybiotyków makrolidowych najczęściej jest stosowana erytromycyna. W zakażeniach mieszanych bakteriami Gram-dodatnimi i Gram-ujemnymi podaje się makrolidy równocześnie z tetracyklinami, które mają szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego.
Chloramfenikol, zwany też chloromycetyną lub detreomycyną, jest antybiotykiem bakteriostatycznym o bardzo szerokim zakresie działania, ale zarazem bardzo toksycznym. U niektórych osób może wywołać zanik czynności szpiku prowadzący do niedokrwistości aplastycznej, często powodującej śmierć. To bardzo ciężkie powikłanie występuje rzadko. Może wystąpić dopiero po kilku tygodniach lub miesiącach od zakończenia podawania antybiotyku.
Chloramfenikol stosuje się najczęściej w leczeniu duru brzusznego i paradurów. Obecnie próbuje się go zastąpić ampicyliną, która jest penicyliną półsyntetyczną o szerokim zakresie działania, lub kotrimoksazolem. Ponadto istotnym wskazaniem do leczenia chloramfenikolem są zakażenia niektórymi bakteriami Gram-ujemnymi oraz gronkowcami opornymi na inne antybiotyki.