Zasady polityki kadrowej w służbie zdrowia zostały ustalone w ustawie z 1948 r. o zakładach społecznych służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia. W myśl tej ustawy praca w zakładach społecznych służby zdrowia jest obowiązkiem fachowych pracowników służby zdrowia, a warunki zatrudnienia i płac są jednolite w całym re­sorcie. Przed podjęciem pracy zawodowej pracownicy ci mają obowią­zek zarejestrowania się w organie administracji służby zdrowia stop­nia wojewódzkiego.

Ogólna liczba lekarzy w kraju kształtuje się na średnim poziomie światowym, natomiast rozmieszczenie ich jest ciągle niezadowalające. Istnieją bowiem województwa, w których deficyt kadr medycznych jest znaczny.

• Uprawnienia i obowiązki lekarza

Wykonywanie zawodu lekarza obejmuje: rozpoznawanie chorób, ich leczenie, zapobieganie im, a także wydawanie orzeczeń lekarskich. Prawo do wykonywania zawodu lekarza może uzyskać obywatel pol­ski, który ukończył studia lekarskie w kraju lub inne uznane za rów­norzędne i nie jest ubezwłasnowolniony. Po upływie 5 lat od uzyska­nia dyplomu lekarz, który zgłosił zamiar wykonywania zawodu, może być zobowiązany do odbycia przeszkolenia.

Lekarz może wykonywać zawód również poza społecznym zakładem służby zdrowia, pod warunkiem, że jest zatrudniony w takim zakładzie w ustalonym wymiarze godzin.

Do obowiązków lekarza należy:

1. udzielenie pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować utratę życia lub kalectwa, chyba że istnieje możliwość niezwłocznego uzyskania pomocy lekarskiej przez pogotowie ratunkowe lub inną instytucję przeznaczoną do udzie­lania doraźnej pomocy lekarskiej;
2. zachowanie w tajemnicy wszystkiego, czego dowie się w trakcie pełnienia czynności zawodowych; lekarz zwolniony jest od zachowa­nia tajemnicy zawodowej, gdy:

• osoba korzystająca z pomocy wyrazi na to zgodę,
• zachowanie tajemnicy może spowodować istotne nie­bezpieczeństwo dla życia i zdrowia chorego lub otoczenia,
• występuje w roli biegłego w sądzie,
• obowiązany jest poinformować władze, np. istnieje obowiązek zgłaszania zachorowań na choroby zakaźne.

Z wyjątkiem prostych zabiegów określonych przepisami, lekarz mo­że wykonywać zabiegi operacyjne wyłącznie w zakładach leczniczych. Na wykonanie zabiegu operacyjnego lekarz jest obowiązany uzyskać wyraźną zgodę chorego lub jego opiekuna.

Lekarz może zapisywać leki tylko na receptach, nie może ich sprze­dawać choremu. Orzeczenie o stanie zdrowia lub świadectwo zgonu może wydać wyłącznie po osobistym przeprowadzeniu badania.

Pierwsza stacja pogotowia ratunkowego powstała na ziemiach pol­skich w Krakowie w 1891 r.

Pogotowie ratunkowe, jako dział pomocy doraźnej, jest jed­nostką organizacyjną szpitala, a na szczeblu wojewódzkim — szpitala wojewódzkiego. Mogą być również organizowane samodzielne woje­wódzkie stacje pogotowia ratunkowego.

Pogotowie ratunkowe udziela pomocy doraźnej w wypadkach i na­głych, zachorowaniach oraz wtedy, gdy brak takiej pomocy zagraża ży­ciu lub może spowodować kalectwo czy utratę zdrowia. Jednostki po­mocy doraźnej są odpowiedzialne również za organizowanie i koordy­nowanie akcji ratowniczej w przypadkach masowych katastrof i klęsk żywiołowych.

W skład stacji pogotowia ratunkowego (działu pomocy doraźnej) wchodzą zazwyczaj następujące komórki:

1. biuro wezwań i informa­cji,
2. zespoły wyjazdowe ogólne i specjalistyczne,
3. ambulatoryjne gabinety przyjęć,
4. apteka,
5. oddział szpitalny
6. komórki adminis­tracyjne.

Za prawidłową działalność pogotowia, właściwe wykorzystanie ze­społów wyjazdowych, sprawne przyjmowanie wezwań, jest odpowie­dzialny starszy lekarz biura wezwań. Do niego należy osta­teczna decyzja, czy przyjąć wezwanie i jak należy je załatwić. Lekarz ten może odmówić wyjazdu po stwierdzeniu, że nie zachodzi przypadek nagłego zachorowania lub nie jest to wezwanie do wypadku. Ma wte­dy obowiązek wyjaśnienia przyczyn odmowy i dokładnego poinformo­wania osoby wzywającej o sposobie dalszego postępowania z chorym.

Służba sanitarno-epidemiologiczna w Polsce, zwana też inspekcją sanitarną, działa na podstawie dekretu o Pań­stwowej Inspekcji Sanitarnej z 1985 r. Do głównych zadań tej służby należą:

1. nadzór zapobiegawczy polegający na opiniowaniu pod względem sanitarnym projektów budowlanych, norm regulujących za­sady wyrobu, przechowywania i obrotu artykułów żywnościowych i wyrobów przemysłowych oraz na opracowywaniu norm sanitarnych ochrony powietrza, gleby i wody;
2. nadzór bieżący obejmujący systematyczną kontrolę sanitarno-higieniczną miejsca zamieszkania, pracy i nauki, kontrolę stanu żywienia zbiorowego, warunków higieny pracy, kontrolę żywności i wyrobów przemysłowych;
3. zwalczanie chorób zakaźnych i zawodowych, pro­wadzenie działalności przeciwepidemicznej, nadzór nad realizacją szczepień ochronnych, prowadzenie dezynfekcji, dezynsekcji i deraty­zacji, zabezpieczenie sanitarne granic państwa;
4. szerzenie oświaty zdrowotnej (wychowanie zdrowotne).

Na czele Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) stoi Główny Inspek­tor Sanitarny, który jest jednocześnie wiceministrem zdrowia i opieki społecznej. Aparatem pracy Głównego Inspektora Sanitarnego jest Główny Inspektorat Sanitarny. W województwach istnieją woje­wódzcy państwowi inspektorzy sanitarni, niezależni w swym działaniu od organów administracji terenowej. Aparatem wyko­nawczym inspekcji sanitarnej są stacje sanitarno-epidemiologiczne szczebla wojewódzkiego lub terenowego. Państwowy ins­pektor sanitarny jest jednocześnie kierownikiem stacji odpowiedniego szczebla.

Funkcje doradczą, opiniodawczą i kontrolną dla kadry kierowniczej służby zdrowia spełnia nadzór specjalistyczny. Powołany on został w celu zapewnienia właściwego poziomu fachowego zakładów służby zdrowia. Nadzór specjalistyczny analizuje potrzeby zdrowotne ludności, ocenia stan organizacyjny i działalność służby zdrowia, oce­nia poziom udzielanych świadczeń zdrowotnych, wdraża osiągnięcia nauk medycznych do praktycznej działalności zakładów służby zdro­wia, współdziała w nadzorowaniu kształcenia kadr medycznych wszystkich szczebli.

Istnieją dwa szczeble nadzoru specjalistycznego: krajowy i woje­wódzki. Krajowy nadzór specjalistyczny sprawowany jest przez krajowe zespoły specjalistyczne, których przewod­niczący powoływani są przez ministra zdrowia i opieki społecznej. Są nimi często dyrektorzy resortowych instytutów naukowo-badawczych.

Wojewódzki nadzór specjalistyczny pełnią właściwe, z tytułu zakresu swego działania, zakłady służby zdrowia stopnia wo­jewódzkiego, np. oddziały szpitalne, przychodnie. Kierownicy tych jed­nostek otrzymują tytuł specjalisty wojewódzkiego. Specja­listów wojewódzkich powołuje główny lekarz wojewódzki.

Lekarz dyżurny izby przyjęć pełni szczególnie odpowie­dzialną rolę. Od jego decyzji zależy przyjęcie lub nieprzyjęcie chorego do szpitala. Odpowiada on również za przeprowadzenie akcji reani­macyjnej u chorych znajdujących się w stanach zagrożenia i utraty życia.

Oddział szpitalny zapewnia opiekę stacjonarną. W oddziale ustalane jest rozpoznanie choroby, przeprowadzane leczenie, zapew­niona całodobowa opieka lekarska i pielęgniarska, zapewnione wyży­wienie oraz właściwe warunki higieniczne i kulturalne, ustalany jest też dalszy program leczenia chorego dla lekarza podstawowej opieki zdrowotnej.

Do sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi oraz do kontrolowania pod względem zdrowotnym środowiska pracy powołana została przemysłowa służba zdrowia, a także przyzakładowe międzyzakładowe przychodnie re­habilitacyjne przy spółdzielniach inwalidów.

Przemysłowa służba zdrowia sprawuje nadzór nad stanem sanitar­nym i warunkami pracy w zakładzie, bada stan zdrowia pracowników, zapobiega chorobom, zwłaszcza chorobom zawodowym, udziela świad­czeń leczniczych, prowadzi rehabilitację leczniczą i zawodową, orzeka o czasowej niezdolności do pracy i analizuje ją, oraz prowadzi oświatę zdrowotną (wychowanie zdrowotne).

Opieką przemysłowej służby zdrowia są objęci pracownicy zatrud­nieni w przemyśle, budownictwie, transporcie, a także uczniowie szkół zawodowych oraz inwalidzi zatrudnieni w spółdzielczości in­walidzkiej .

Przychodnie przyzakładowe organizowane są przy zakła­dach pracy zatrudniających powyżej 600 pracowników, z tym że w kopalniach i hutach są tworzone przy 500 zatrudnionych, a w zakła­dach przemysłu chemicznego i rafineriach – przy 400. Liczba ta może być mniejsza, jeśli w zakładzie występują szczególne zagrożenia dla zdrowia.

Przychodnie międzyzakładowe organizowane są dla dwóch lub więcej zakładów pracy, które zatrudniają łącznie ponad 500 pracowników.

Opieka nad pracownikami zatrudnionymi w przemyśle jest zrejonizowana. W ustalaniu rejonów brany jest także pod uwagę stopień szkodliwości zawodowych w miejscu pracy. W przychodniach przemysłowych istnieją poradnie: ogólne, dla kobiet, lekarsko-dentystyczne oraz specjalistyczne (w zależności od potrzeb).

Istotnym elementem działalności przemysłowej służby zdrowia jest prowadzenie badań profilaktycznych. Wszystkie osoby przyj­mowane do pracy podlegają badaniom wstępnym w celu okreś­lenia stanu zdrowia i zdolności do pracy w danym zawodzie i na da­nym stanowisku pracy.

Badaniom okresowym poddawani są pracownicy narażeni na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, pracownicy mło­dociani, kobiety ciężarne, chorzy na niektóre choroby przewlek­łe, pracujący na stanowiskach pracy wymagających specjalnej sprawności.

Badaniom kontrolnym podlegają osoby, które były nieobec­ne w pracy z powodu choroby przez ponad 30 dni oraz osoby, które otrzymały orzeczenie o czasowej niezdolności do pracy od lekarza spo­za przychodni przemysłowej. Nadzór nad działalnością przychodni przemysłowych sprawuje wojewódzka przychodnia prze­mysłowa.

Placówki przemysłowej służby zdrowia, wszędzie tam, gdzie jest to możliwe i uwarunkowane potrzebami – powinny być udostępnione ogółowi ludności (rodzinom zatrudnionych).

W ramach podstawowej opieki zdrowotnej są organizowane i prowa­dzone następujące świadczenia zapobiegawcze i lecz­nicze:

1. opieka zapobiegawcza w postaci szczepień ochronnych, badań profilaktycznych wybranych grup ludności, nadzoru nad wa­runkami środowiska zamieszkania, pracy i nauki oraz upowszechnia­nia oświaty zdrowotnej;
2. indywidualna opieka lecznicza ambulatoryjna, pomocy do­raźnej i szpitalnej oraz czynne poradnictwo i rehabilitacja lecznicza.

Podstawową opiekę zdrowotną w rejonie sprawują lekarze następu­jących specjalności: lekarz rejonowy o specjalności ogólnej, pediatra, lekarz o specjalności ginekologiczno-położniczej oraz stomatolog. W skład zespołu środowiskowego, zwanego również zespołem pierwszego kontaktu, wchodzą oprócz lekarzy pielęgniar­ki środowiskowe i pracownicy socjalni.

Opieka zdrowotna na szczeblu podstawowym organizuje świadcze­nia zdrowotne w środowisku zamieszkania (rejony) i pracy. Wprowa­dzana jest powszechnie zasada swobodnego wyboru lekarza.

Za resort zdrowia w Polsce odpowiedzialny jest minister zdro­wia i opieki społecznej. Aparatem wykonawczym ministra jest ministerstwo z podsekretarzami stanu oraz departamentami odpowiedzialnymi za prowadzenie polityki ministra.

Minister zdrowia i opieki społecznej opracowuje koncepcje roz­woju ochrony zdrowia w kraju, nadzoruje wykonanie wytyczonych planów, ustala zasady i struktury organizacyjne, wytycza kierunki i organizuje badania naukowe oraz kształcenie kadr medycznych.

Stałym organem doradczym ministra jest kolegium, które rozpa­truje istotne zagadnienia merytoryczne i organizacyjne oraz rada naukowa. Rada naukowa przy ministrze skupia wybitnych przed­stawicieli nauk medycznych, reprezentujących poszczególne dziedziny wiedzy medycznej. Rada dokonuje analizy rozwoju nauk medycznych, opiniuje programy działania, wypowiada się w sprawach kształcenia medycznego przed- i podyplomowego, rozwoju działalności naukowej, szkolnictwa itp.

W poszczególnych województwach za całokształt działalności związanej z ochroną zdrowia ludności odpowiada wojewoda. W urzędzie wojewódzkim istnieje wydział zdrowia i opieki społecznej, na czele którego stoi dyrektor wydziału – główny lekarz wojewódzki. Wydział zajmuje się sprawami ochrony zdrowia, opieki społecznej i rehabilitacji zawodowej, a zwłaszcza:

1. analizuje stan zdrowia ludności i ustala potrzeby i programy działania dotyczące opieki zdrowotnej i zwalczania chorób;
2. odpowiada za zaopatrzenie ludności w leki, środki opatrunkowe i pomoce ortopedyczne;
3. organizuje i nadzoruje pracę społecznych zakładów służby zdro­wia, zakładów opiekuńczo-wychowawczych, niektórych zakładów po­mocy społecznej, rehabilitacji zawodowej inwalidów;
4. organizuje system pomocy medycznej w sytuacjach nadzwyczaj­nych, takich jak katastrofy, klęski żywiołowe, masowe zatrucia, epi­demie itp.;
5. analizuje potrzeby kadrowe jednostek służby zdrowia i opieki społecznej oraz planuje rozmieszczenie kadr medycznych;
6. prowadzi sprawy związane z rejestracją pracowników medycznych oraz z. ich uprawnieniami zawodowymi, a także analizuje właściwe wykorzystanie posiadanej kadry i potrzeby w tym zakresie;
7. odpowiada za podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez pra­cowników służby zdrowia i opieki społecznej;
8. prowadzi sprawy związane z przestrzeganiem przez pracowników medycznych zasad etyki zawodowej, nadzoruje działalność zawodową pracowników medycznych również poza zakładami społecznymi służby zdrowia;
9. prowadzi i nadzoruje sprawy osobowe, bytowe i socjalne pracow­ników służby zdrowia i opieki społecznej;
10. nadzoruje spółdzielcze zakłady służby zdrowia;
11. sprawuje nadzór merytoryczny nad średnim szkolnictwem me­dycznym.

Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ), ang. World Health Organization (WHO), jest najważniejszą organizacją międzyna­rodową zajmującą się zagadnieniami ochrony zdrowia w skali ogólno­światowej. Powstała ona w 1948 r. w wyniku Międzynarodowej Konfe­rencji Zdrowia, która odbyła się w 1946 r. w Nowym Jorku. Współpra­ca międzynarodowa w dziedzinie ochrony zdrowia datuje się od poło­wy XIX w., kiedy to w Europie organizowano międzynarodowe konfe­rencje sanitarne poświęcone zwalczaniu chorób zakaźnych (pierwsza w Paryżu w 1851 r.). Na początku bieżącego wieku powstały dwie organizacje międzynarodowe: w 1902 r. Międzynarodowe Biu­ro Sanitarne w Waszyngtonie i w 1908 r. Międzynarodowe Biuro Higieny Publicznej w Paryżu.

Celem Światowej Organizacji Zdrowia, zawartym w jej konstytucji, jest „osiągnięcie przez wszystkich ludzi możliwie najwyższego pozio­mu zdrowia”. Ponieważ określenie celu jest zbyt ogólne, w 1977 r. Światowe Zgromadzenie Zdrowia przyjęło określenie bardziej precy­zyjne, a mianowicie, że celem Organizacji jest, aby w 2000 r. wszyscy ludzie na świecie osiągnęli taki poziom zdrowia, który pozwo­li im na produktywne życie społeczne i ekonomiczne. Niezbędnym wa­runkiem do osiągnięcia tego celu jest rozwój podstawowej opieki zdrowotnej. Zasady działania, zarówno w skali jednego kraju, jak i w skali międzynarodowej, zostały określone w 1978 r. w Ałma Acie na międzynarodowej konferencji poświęconej podstawowej opiece zdrowotnej.

Najwyższym forum wytyczającym zasady polityki i określającym działanie Organizacji jest Światowe Zgromadzenie Zdro­wia, składające się z przedstawicieli państw członkowskich. Zgroma­dzenie zbiera się raz w roku, zazwyczaj w maju, w centralnej siedzibie Organizacji w Genewie. Zatwierdza ono program działania i budżet Organizacji oraz mianuje dyrektora generalnego.

Rada Wykonawcza składa się z 30 osób reprezentujących rzą­dy krajów członkowskich. Kadencja rady trwa 3 lata. Każdego roku Światowe Zgromadzenie Zdrowia wybiera 1/3 składu rady. Rada zbie­ra się 2 razy do roku, zwykle w styczniu i w maju, bezpośrednio po za­kończeniu sesji Światowego Zgromadzenia Zdrowia. Rada, składająca się z osób wybieranych ze względu na ich wybitne kwalifikacje w dzie­dzinie ochrony zdrowia, przygotowuje materiały i decyzje dla Świato­wego Zgromadzenia Zdrowia, realizowane następnie jako postanowie­nia Zgromadzenia.

Sekretariat Organizacji stanowi grupa pracowników eta­towych, wykonujących prace administracyjne i pomocnicze. Działają oni w centrali w Genewie oraz w sześciu biurach regionalnych. Biura te istnieją w następujących miastach poszczególnych regionów:

1. w Brazzaville — w regionie Afryki,
2. w Waszyngtonie — w regionie Ameryki,
3. New Delhi – w regionie Azji Południowo-Wschodniej,
4. w Aleksandrii — w regionie basenu Morza Śródziemnego,
5. w Ko­penhadze – w regionie Europy,
6. w Manili — w regionie Pacyfiku Zachodniego.

Na czele sekretariatu w Genewie stoi dyrek­tor generalny.

Komitety regionalne pełną funkcje zarządzające. Ustalają one politykę zdrowotną właściwą dla zaspokojenia lokalnych potrzeb zdrowotnych i odpowiadającą warunkom społecznym i ekonomicznym panującym w danym regionie. Komitet regionalny wybiera dyrektora regionalnego, odpowiedzialnego za pracę sekretariatu w regionie.

• Inne organizacje międzynarodowe

Inne organizacje międzynarodowe zajmujące się sprawami związa­nymi ze zdrowiem to: Międzynarodowy Fundusz Pomocy Dzieciom (UNICEF), Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Fundusz Ludnościowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNFPA).